Giáo dục châu Âu

Lịch sử văn bản Giáo dục châu Âu không hề đơn giản.
      Khoảng cuối năm 1943, Romain Gary viết xong version đầu tiên của cuốn tiểu thuyết (bằng tiếng Pháp); nhan đề của nó là La Forêt engloutie (tức là “Khu rừng bị nuốt chửng”: khu rừng Wilejka trong cuốn tiểu thuyết bị kẻ thù vây hãm tứ bề, và vào mùa đông - có lúc tuyết dày đến bốn mét - thì bị chìm trong tuyết).
      Bản thảo của Romain Gary đã đi qua nhiều người thuộc giới xuất bản tại London (lúc này rất đa chủng tộc: không chỉ người Anh mà cả người Pháp, cũng như người Đông Âu); không lâu sau cuộc đổ bộ Normandie (trong khoảng thời gian ấy, Romain Gary bị thương nặng trong chiến đấu), Romain Gary nhận được thông tin từ Cresset Press, một nhà xuất bản London, nói rằng bản thảo đã được chấp nhận và sẽ được dịch sang tiếng Anh rồi in. Tuy về sau Romain Gary sẽ là một nhà văn viết không ít tác phẩm bằng tiếng Anh, nhưng vào thời điểm này, Romain Gary còn chưa thực sự giỏi tiếng Anh. Ta cũng cần để ý: vào thời điểm ấy, quân Đồng minh đã đổ bộ vào lục địa, cuốn tiểu thuyết của Romain Gary - đặt tầm quan trọng lớn lao vào trận Stalingrad - trở nên có một ý nghĩa đặc biệt: nó khẳng định vai trò của Hồng quân Liên Xô, trong đối sánh với các chiến công mới của Đồng minh.
      Viola Garvin được John Howard của Cresset Press thuê để dịch cuốn sách của Romain Gary, và tháng Mười hai năm 1944, cuốn sách được xuất bản, dưới nhan đề Forest of Anger.
      Đầu năm 1945, Romain Gary sửa chữa bản tiếng Pháp và - bởi giờ đây đã có thể in sách của những người thuộc đội quân của tướng de Gaulle bên Anh tại Pháp - cuốn sách xuất hiện lần đầu tiên trong tiếng Pháp, vào mùa hè năm ấy, dưới nhan đề Éducation européenne, do nhà xuất bản Calmann-Lévy in. Cuốn sách xuất hiện rất sớm ở nước Pháp mới được giải phóng, trong đó lại có nhiều âm vọng của cuộc kháng chiến chung: Éducation européenne đã được đón nhận nhiệt liệt, có nhiều độc giả, và nhận giải thưởng. Romain Gary chính thức trở thành nhà văn nổi tiếng.
      Trong các sửa chữa để in tại Pháp, đáng chú ý hơn cả là chi tiết đưa lời bài Quốc ca Pháp (La Marseillaise) vào; ý nghĩa “châu Âu” cũng được nhấn mạnh hơn nhiều, thay vì tập trung vào chỉ Ba Lan như trước. Nhan đề cuốn sách cũng hoàn toàn thay đổi: Éducation européenne, với cách dùng từ “éducation” không kèm quán từ tất nhiên khiến người ta nghĩ ngay đến cuốn tiểu thuyết lừng danh của Flaubert, Éducation sentimentale (Giáo dục tình cảm). Có thể nói rằng, Romain Gary đã khẳng định tính cách Pháp của mình, bằng cách ấy (trước chiến tranh, Romain Gary đã nhập quốc tịch Pháp, nhưng các đạo luật sau đó đã khiến quốc tịch không còn chắc chắn: giờ đây, đã là anh hùng chiến tranh, lại là tác giả một cuốn tiểu thuyết lớn về kháng chiến, Romain Gary lấy lại được những gì tưởng đã mất).
      Romain Gary đã viết cuốn tiểu thuyết của mình như thế nào?
      Cuốn sách được viết (rất nhanh, chỉ trong vòng vài tháng) khi Romain Gary thuộc quân số của “RAF 324 Lorraine Squadron” (trong nhiều ấn bản của Giáo dục châu Âu, ở cuối có dòng chữ cho biết nó đã được viết trong thời gian tham gia tác chiến với Phi đội Lorraine: đây là một phi đội anh hùng, sau chiến tranh tổng cộng chỉ còn năm người sống sót, trong đó có Romain Gary). Căn cứ chính của phi đội nằm tại Hartford Bridge. Romain Gary chỉ có thể viết vào ban đêm: cần phải dậy vào nửa đêm, quấn quần áo và chăn vào người và đặt giấy vào trong lòng để viết. Sau đó, lúc tảng sáng, Romain Gary đi xe đạp tới tổng hành dinh để gõ máy chữ lại những gì vừa viết xong (cả đời, Romain Gary chỉ có thể gõ máy chữ bằng hai ngón tay, cho dù được tập luyện không ít; trên thực tế, về sau, Romain Gary hay đọc cho người khác chép: các bản thảo của Romain Gary đặt ra những vấn đề khổng lồ cho giới nghiên cứu).
      Ở Hartford Bridge cũng có nhiều phi đội khác: chính tại đây Romain Gary có thể gặp các nhân vật thuộc RAF 305 Squadron “Ziemia Wielkopolska”, những người Ba Lan, và đặc biệt RAF 317, đội máy bay chiến đấu mang chính cái tên “Thành phố Wilno”. Nhờ vậy, Romain Gary có thể thu lượm được nhiều thông tin về kháng chiến bên Đông Âu - nhưng tất nhiên, Giáo dục châu Âu là một tác phẩm hư cấu thuần túy, dựa trên các hiểu biết chính xác về vùng quanh Wilno, mà Romain Gary biết rõ khi còn nhỏ, trước khi được mẹ đưa sang Pháp (cụ thể là đến Nice: câu chuyện đã được kể trong Lời hứa lúc bình minh).

      Như vậy, ta đã biết những chi tiết chính yếu liên quan đến câu chuyện Romain Gary viết Giáo dục châu Âu.
      Nhưng, chuyện không dừng lại ở đây.
      Giáo dục châu Âu như đã miêu tả ở trên là cuốn tiểu thuyết của giai đoạn 1943-1945. Nhưng đấy chưa phải là “bản cuối” - definitive version. Romain Gary sẽ sửa lại nó, sau này. Điều này (sửa chữa các tiểu thuyết) thuộc vào một thực hành trên mức độ rộng lớn của nhà văn Romain Gary. Đặc biệt, khi đã viết bằng cả tiếng Anh và tiếng Pháp, rất nhiều lần Romain Gary tạo ra từ cùng một text hai cuốn sách khác nhau, trong hai ngôn ngữ - thêm một vấn đề rất khó nhìn nhận, đối với giới nghiên cứu. Không phải lúc nào các tiểu thuyết của Romain Gary cũng được dịch từ tiếng Anh sang tiếng Pháp (hoặc ngược lại) bởi dịch giả chuyên nghiệp, mà nhiều khi Romain Gary tự làm.
      Trong trường hợp cụ thể của Giáo dục châu Âu, 15 năm sau quãng thời gian chúng ta vừa đề cập (tức là 1943-1945), Romain Gary sửa lại nó.       Trước hết, vì bản tiếng Anh của Cressset Press chưa bao giờ xuất hiện ở Mỹ, Romain Gary thực hiện các sửa chữa trên cuốn sách để in nó tại Mỹ: cuối thập niên 50 đầu thập niên 60 của thế kỷ 20, Giáo dục châu Âu có phiên bản mới, in ở Anh và Mỹ. Version Mỹ tên là A European Education và version Anh tên là Nothing Important Ever Dies (đây là lời của ông bác sĩ Twardowski nói với con trai, Janek, nhân vật chính của cuốn tiểu thuyết, vào lần cuối cùng họ gặp nhau, không lâu trước khi ông bác sĩ chết: không có gì quan trọng chết đi bao giờ; ta sẽ thấy, câu nói không xuất hiện trong tường thuật trực tiếp, tức là hai chương đầu, mà chỉ hiện ra trong ký ức của Janek, về sau).
      Ấn bản chung quyết là version Pháp năm 1961, Éducation européenne.
      Nó có khác nhiều so với bản trước đây không? Giáo dục châu Âu 1961 khác khá nhiều. (Ở Việt Nam, trước đây từng có một bản dịch của Éducation européenne, tên là Bao người chờ đợi: đây là bản dịch được thực hiện từ bản trước, 1943-1945).
      Rất nhiều chi tiết không có trong bản trước đã được Romain Gary thêm vào, khi sửa chữa cuốn sách để có version cuối cùng. Chỉ cần nhìn qua là đã có thể thấy, bản sau dày hơn hẳn bản trước. Một so sánh chưa cần đẩy tới mức kiệt cùng cũng cho thấy nhiều khác biệt lớn. Việc này có thể được làm một cách dễ dàng.
      Điều quan trọng hơn nằm ở chỗ: tại sao Romain Gary lại sửa chữa như vậy? Chắc hẳn, chuyện lớn hơn các chi tiết (cho dù các chi tiết rất quan trọng; chúng khiến cuốn sách có một tầm vóc khác hẳn: đấy không còn chỉ là một tường thuật về cuộc chiến tranh du kích trong một khu rừng, mà đã trở thành một tác phẩm văn chương nhìn vào những điều cốt yếu của con người): điều đó liên quan tới sự thay đổi của chính Romain Gary. Đã trở thành tác giả của nhiều cuốn tiểu thuyết khác, Romain Gary cần cuốn tiểu thuyết đầu tay của mình ăn nhập được vào tổng thể chung, sao cho tổng thể ấy thực sự mang các dấu ấn của văn chương Romain Gary.
      Tức là, con người huyền hoặc ấy biết cách tạo ra những câu chuyện vô cùng đặc biệt, kể cả chỉ với sự ra đời và tồn tại một cuốn tiểu thuyết của mình.

Cao Việt Dũng